Belongings är ett utbytesprojekt för kurdiska och samiska författare och ett samarbete mellan Tjállegoahte och Wêjegeh Amed i Turkiet som avslutas 31 mars 2023. Projektet finansieras av Sveriges generalkonsulat i Istanbul, Sametinget, Kulturrådet, Region Norrbotten och Institutet för språk och folkminnen.

Här nedan kan du läsa ett utdrag av en av de kurdiska texterna som har översatts till Belongings-workshopparna.

 

Kurdalaš kulturárbi

Kurdalaččat leat okta dan hárvenaš álbmogiin máilmmis geat leat nagodan doalahit našuvnnalaš kultuvrraset ja gielaset otná beaivái ilmmá ahte sin kultuvra, čállingiella ja gáldut suddjejuvvojit ja ovdánahttojuvvojit stáda ásahuslaš arkitektuvrras, ja byrokráhtalaš vuogádagas mii doaibmá miehtá dan arkitektuvrra. Danin go sii, ja eará ránnjáálbmogat sin guovllus, historjjálaš ja geográfalaš ákkaid geažil, aitto maŋŋit ásahedje oktavuođa čállon kultuvrrain, ja go kurdalaš giella ii lean giella oahppo- ja byrokráhtalaš vuogádagas stáda arkitektuvrras, de kurdalaš kultuvra elii njálmmálaš kultuvran.

Sátni ii lean duššo jiena, muitalusa ja fearána sirdin klassihkalaš ipmárdusas, muhto maiddái logosa. Ii kurdalaččaid árbevirolaš vuoiŋŋalaš oskkusge leat čállon girji, muhto vuogádat mas osku lea hábmejuvvon sáni birra, ja sirdojuvvo sániin. Dainna lágiin kurdalaš kultuvra logosiiddisguin ovdánahtii sáni suorgin dáidagis ja duojis. Dán ákka dihte lea sánis, kurdalaš kultuvrras, bassi bealli mii fátmmasta musihka harmoniija ja ritmma. Sihke gaskaoamit ja ulbmil, sosiála riektediehtagis ja soahpameahttunvuođaid čoavdimis, soahpamušain beliid gaskkas, poehtalaš kvalitehtas váidalanlávlagiin maid lávlot jápmimiid olis, eatni nohkadanlávlagis mainna mánás jaskkodahttá, šuoŋas mii seahkána halay-dánsuma ritmii ja čáppa sema-meanuin, leat gitta sánis, ritmmas ja šuoŋas. Čađa historjjá lei fas sátni mii čuovui massakreremiid ja gillámušaid, muhtomin dan mađe garra ahte dagahedje olbmuid nagodit jávkadit muittuid dakkár olmmošgoddimiin ja gillámušain, historjjá deattuhit ja vásáhusaid čállit boahttevaš buolvvaid muitui, ja birgema dihte hábmet vuostálastinnávcca buot bákčasiid vuostá maiguin sin leat vahágahttán.

Kurdalaš kultuvrras lea sátni ja danin maiddái muitu olbmot. Muittu gaskkusteaddji, olmmoš guhte hábme diskurssa ja ráhkada dan logosa hápmái, lea nisu. Nissonat, olmmožin geat ráhkadit ja sátnádit diskursan vásáhusa, vássánáiggi, boahtteáiggi, muitalusa, fámu sosiála oktavuođaid ja vugiid movt servvodat jurddaša ja diehtá, historjjá gáldoolmmožin, válde badjelasaset sirdinbarggu mii dáhkidii, historjjá čađa, sirdima ovtta buolvvas nubbái, dáiddalaš vugiiguin main lei dakkár dynamihkka kurdalaččaid gaskkas ahte sáhtte čilgejuvvot logosin. Dainna lágiin leat nissonat, historjjá čađa, ollašuhttán geatnegasvuođa sosiála historjjá ja arkiivva guovdu. Historjjá čađa leat Zarbêj (gáldoolbmot), Xowêj (ji berxwevebêj/muitalusčohkkejeaddjit báikkis), Rewanbêj (girjjálašolbmot), Delêl (gaskkusteaddjit), Şair (viissisolbmot), Dengbêj, Klambêj, Heyranbêj, Miqambêj, Lawikbêj,

Baxşî (sii geat hábmejit sáni ja rievdadit dan dáiddan erenoamáš teknihkaid vehkiin), Stranbêj, Dûman, Qereqî (lávlut) ve Gewende (musihkkarat), Çîrokbêj (muitaleaddjit) ja maiddái Derviş, gii čuojaha musihka vuoiŋŋalaš meanuin, leamaš veahkkin dán sirdinárbevierus, sii čuvvo daid čeahpes nissoniid ja hábmejedje oktasaš muittu dainna go válde iežaset bargun bisuhit ja suddjet kulturárbbi muittu. Dát historjjálaš olbmot ovttasráđiid atnigohte dáiddalaš ja girjjálaš vugiid buktit otná beaivái ja suddjet dán oktasaš muittu ja njálmmálaš kulturárbbi.

Ovttas dáiddalaš buktagiiddisetguin, árvvusadnon dáiddalaččat kurdalaš kulturárbevierus ja servvodagas, árvvusadnojuvvojedje hábmejeaddjit ieža maiddái. Dáiddalaš buktagat, mat ledje veahkkin servvodaga ásaheamis ja maid servvodat suddjii, bisso áimmuin duháhiid jagiid. Buvttadanproseassa, sisdoalu ja iešvuođa geažil lei kurdalaš kultuvrras ja musihkas Mesopotamias, geográfalaš ruovttustis, mearkkašahtti sajádat eará kulturárbbiid gaskkas ja lei adnon dehálaš árvun guovllus.

Dološ kurdalaš kultuvrras atne girjjálaš hábmejeddjiid ja musihkkariid erenoamážit oassin guovllu árbevirolaš njunušjoavkkus ja sidjiide lei addon erenoamáš dehálašvuohta eanet obbalaš sosiála máilmmis. Dát figuvrrat ledje oainnat servvodaga jurdagiid ja dovdduid ságadoallit. Vuollegašvuođain dohkkehedje sajádagaset, eai váldán meareheames namaid dahje pseudonymaid ja gaskkustedje servvodaga jiena, muittu ja girjjálašvuođa erenoamáš dáiddalaš vugiid bokte.

Njálmmálaš kultuvra ja girjjálašvuohta láhčet lávddi diđolašvuhtii našuvnnalaš identitehta birra mii ráhkaduvvo álbmotmuittu ja árbevirolaš kultuvrra vuođul. Oaivaduvvon dán njálmmálaš kultuvrras ja girjjálaš hábmejeddjiin buvttadedje 1500-logu rájes vuosttaš čállojuvvon teavsttaid ja 1800-logu rájes hábmejuvvui našuvnnalaš identitehta, ođđamállet ipmárdusas.

Kurdalaš kultuvrra ja njálmmálaš árbevieru luondu lea historjjá čađa geasuhan dutkiid, miššonearaid, mátkkošteddjiid ja olgoriikkalaččaid, geat bohte guvlui, beroštumi. Odne leat ollu historjjálaš resurssat ja dieđut kurdalaš kultuvrra ja servvodaga birra olahanmuttus ii-kurdalaš máilmmis ja dain gielain. Ollu historjjálaš čállosat ja narratiivvat namuhit kurdalaš kultuvrra rámiin. Antologiijat ollu kurdalaš kulturbeliin leat ráhkaduvvon ja dutkit leat buvttadan fuomášumiid daidda antologiijaide, riggudahttán sin arkiivvaid materiálain dán kultuvrras. Goitge, iešguđetlágán historjjálaš dynamihkaid váikkuhusaid geažil, eai lihkostuvvan kurdalaččat ásahit iežaset sierra ásahusaid ja dokumenteret ja arkiveret iežaset kultuvrra. Otná beaivvi rádjái leat arkiivvat, dokumentašuvnnat ja barggut dahkkon árbbis, historjjás ja eallimis mii gullá kurdalaččaide álbmogin, bisson juogo persovnnalaš arkiivvain dahje ii-kurdalaš álbmogiid arkiivvain, guhkkin eret kurdalaččaid olahanmuttus.

Lassin giehtačállosiidda, 1890-logu rájes go báddegohte musihka ja jienaid, de kurdalaččaid njálmmálaš kultuvra ja musihkka maid báddejuvvui. Dakkár báddemiin lea hirbmat mearkkašupmi kurdalaš kultuvrra duođašteamis, registreremis ja báddemis, ja sirdimis boahttevaš buolvvaide. Dan rájes go, maŋŋil 1930-loguid, kurdalaš rádio sáddegođii, gitta 1990-logu jagiid rádjái go kurdalaš TV-kanálat sáddegohte, ledje dakkár báddemat gaskaoamit maid ii sáhte buohtastahttit mainnage, mat veahkehedje gaskkustit kurdalaš dáiddáriid bargguid ovtta buolvvas nubbái ja lávdadedje kurdalaš kultuvrra vássánáiggi miehtá servvodaga.

Ovdal go kurdalaš jienaid ja musihka báddegohte fonográfskearruide, de ledje kurdalaš intellektuálat 1800-logu rájes čohkkegoahtán ja arkiveregoahtán kurdalaš kultuvrra ja dáiddalaš bargguid. Kurdalaš intellektuálat eai duššo čohkken ja arkiveren kurdalaš kultuvrra, historjjá ja sosiologiija bargguid, muhto sii maiddái oainnusmahtte arkiivvaid mat ledje čohkkejuvvon ovdal sin. Dáinna vugiin geahččaledje hábmet dárbbašlaš kultuvrralaš vuođu našuvdnahuksemii. Arkiveren, čohkken ja duođaštanbargu maid kurdalaš intellektuálat iežaset veahkkeváriiguin oskkáldasat doaimmahedje guokte jahkečuođi lei ráddjejuvvon duššo hui unna oasážii daláš kultuvrras. Vuolggaheamit doaimmahuvvon individuála áŋgiruššamiin ja intellektuála várrogasvuođain ii leat doarvái, daningo ásahuslaš struktuvra ja govda ruđalaš veahkkevárri lea áibbas dárbbašlaš dakkár goatnjidis bargui.

1800-logu rádjái jotkkii kurdalaš musihka kreatiivvalaš ovdanbuktin improvisašuvnnalaš hámis ja ilbmadanvugiin, ja partisipatiivvalaš harmoniijain. Guldaleaddjit, artistat ja musihkkarat kollektiivvalaččat guldaledje, dulkojedje, hábmejedje ja návddašedje musihkalaš bargguid. Ovddeš áiggiid, daningo musihkalaš bihtát ledje oktasaččat, meroštedje daid kurdalaš identitehtain. Dasto go jietnabáttit ilbmagohte, de musihkalaš bihtáide čujuhišgohte ovttaskas artisttaid namaiguin. Historjjálaččat kurdalaš musihka oktasaš bihtáid, ja muhtomin bihtáid ráhkaduvvon olbmuin geaid namaid dihte, báddejuvvojedje namakeahttá. Kurdalaš šuoŋaid, maid lei galgat arkiveret kurdalaš álbmotšuokŋan girjjálašvuođas vaikko vel leatge anonyma barggut, registrerejedje juogo ovttaskas olbmo namain, dahje eará álbmogiid namakeahtes bargun. Artisttat ovdanbukte muhtin namakeahtes lávlagiid iežaset namas ja dinejedje daiguin báddemiiguin. Kurdalaččat leat álbmot ilmmá stáda haga ja danin ollu kurdalašgielat ja kurdariid lávlagat, álbmotlávlagat ja epihkalaš lávlagat leat báddejuvvon turkalaš, arába ja persalaš álbmogiid namas, mat gullet našuvnnaide stádas mii ráđđe kurdalaš eatnamiid.

Musihka jietna báddejuvvui vuosttaš geardde jagis 1887.1900-logu álggu geaži rájes báddegohte oarjemáilmmis ja ollu eará riikkain miehtá máilmmi musihkalaš bargguid fonográfskearruide. Skearrofitnodagaid, nugo Columbia, His Master’s Voice, Oriental Records ja Polyphon, katalogat sisttisdolle báddejuvvon artistta nama, musihkalaš bihtá nama ja maiddái dieđuid vuolggariikkas. Velá otná beaivái leat artisttaid báddemat, kaseahta ja girjjit, ja velá girječállit geat buvttadit bargguid kurdalaš gillii, almmuhuvvon eai sin albma namain, muhto pseudonymain, gildosiid ja sensuvrraid geažil mat galget čuohcat kurdalašgillii. Dat mearkkašii ahte kurdalaš artisttain ja čálliin rivvejuvvui sin copyright.

 

Författare: Zeynep Yas

Översatt till nordsamiska