Gieresvuohta Sámen – 1. novealla 

Ij goassak, la guhkes ájgge – Joakim Bergdahl 

Sån bådij muv lusi biehtsemáno iehkeda. Rabásjuolgak lidjiv ja lájbbesmåle dähppun juolggetjuvddegaskajda. Mobijllam svaráj. 

“Le gus hejman?”, tjálij. 

Gå ittjiv gávna ruhkesjiffilav de ravggijiv smålijt tjällárij ja sihkkuv juolgijt bajemus lávkkistagán. 

“Boade sisi”, tjálliv sunji. 

Tjuottjadiv berunijt skáddnitjit ja gulliv gå sån bådij váttse tjievrav, bråvnåv, boadáldagáv. 

“Tjáŋa goahtáj”, javlliv. 

Giebnen råtjaj lehka, bieddjislehka ja tomáhta. Tsábadijn gehtjastiv suv guovlluj gå tjiehkaj várrogisát tjáŋaj, valla ruvva mån joarkkiv nijbbáj. 

“Buoris”, javlaj. 

“Buoris”, javlliv. 

Gehtjastiv suv guovlluj vas. Mån biedjiv berunijt gäbnnáj ja sån tjåhkkidij tjiehkaståvllåj. 

“Man tjábbe l dujna”, javlaj. 

“Gijtto”, javlliv. “Tjåhkkidu då. Iv la ájn biebmujn gärggam.” 

Sihtiv ienebuv javllat, valla ittjiv diede majt. Muhttijn hähttujiv jubtsav fierrot ja suollet guovllat sunji. Sån lij rabásjuolgak aj. Suv nuppen juolgen lidjin sáhppis giedjega ruodná lastaj. Sihtiv ienebuv gähttjat sunji, valla balliv suv gehtjadimes. Sujna vuojn lidjin tjalme ma duov dáv vuojnnin. 

“Mmm man njálga habssa”, javlaj. 

“Iv rat lijkku ruonudisájda”, mån javlliv. “I gus ienni sidá svijnebiergov?” 

Sjliesjkedij gå dav guláj. 

“Fij dejga”, tjajmaj. “Ittjiv diede dån lidji dakkár boadnjásjskoalmme!” 

“Oattjo mielav suohttasijda gå stuorrána!” 

Sån tsakkastij njálmev degu guoskadaláj ja de tjajmajma. Muv tjajmos lij degu gitjárda 

uksa sjpävttjadåben ja suv tjajmos lij degu karneválla Rio de Janeiron. 

Lejma vahkov tjállám nubbe nubbáj. Sån lij giehttum Guovddagäjno, Jåhkåmåhke ja Sámij åhpadusguovdátja birra. Mån lidjiv giehttum muv bárnij birra ja diedon romána birra mav lidjiv tjállemin. Dal ittjiv diede majt javllat, valla lidjiv värálda njálgemus jubtsav dagátjit. Båråjma årojlanján. Ålggouksa lij rahppot ja luojtij sisi iehketbiejvev ja mánátjajmmusijt. Lihtij giedajn nållåna nanna tjåhkkåhijma. Jubttsa lij báhkas ja lájbbe varás ja jugádijn ruoppsisvijnav stuor glásajs ságastijma nievresvuoda birra. Gåktu iellem degu slijppa l nåhkådime ulmutjijt desik älla desti. 

“Le nåv sieldes rievtugahtes”, javlaj. “Gå ulmutja ebdalussji ja illodi.” 

Gulliv man sijvos sån lij ja gåk iehtjáda lidjin dav ávkástallam. 

“Iv goassak lulu duv báktjidit”, javlliv. 

“De diedáv”, javlaj. 

Lahkaniv sunji. Vájku sujna lij gábbmis ålgoldis mån dåssjå vuojnniv suv tjuovgav ja mån tjiellijiv suv tjalmijda gå tjajmaj. Jugájma ienebuv vijnas ja gulldalijma musihkav. Clayman-skierro In Flamesis lij ájn buorre, måj lin beru dav vajálduhttám. Jage vássi ja ulmutja vajálduhtti. Idja aj vásij. Akta, guokta, gålmmå ja ginntala buollin desik jáddin. 

Kloahkka vidán rássjodatjáj vinndegij. Suojgestij ja mån åhtsiv suojev suv asken. Sujna lij nåv ráfe vaj tjabu mådnå vájdduv. Vällahiv suv lunna degu nissun vuordeduvvá vällahit ålmmå lunna. Njávkadij muv vuoptajt ietjas lidna tjuvddegietjij ja mån tsábttsijiv tjalmijt vaj gadnjala ettjin gålggågoade. 

Huoman gålggågåhtin. 

“Jubttsa lij nåv ihkeva njálgge”, javlaj. 

“Na dån ittji vuovse gåjt.” 

“Diedon ittjiv. Iv la goassak bårråm njálgábuv!” 

Iv oattjo ávddat, ájádalliv. Vissa ja liegga asske vuojŋadimsadjen ij la ulmusjrievtesvuohta. Ulmusj máhttá viessomájgev vádtset váni ietjá ulmutja liekkosvuoda dagi. Mån ienni lidjiv ávdatjit ruojos tjálleviessomav, gånnå muv bárne guossidijga fert nubbe vahko ja ietjá bálij tjállet luluv. Galggiv lagosvuodav åhtsåt låjkås tjállemijn ja hilgodimbrevajn stuor girjjealmmudagájs oajvvestádan. 

“Iv goassak galga gasskavuohtaj dähppot vat”, javlliv. 

“Na iv ga mån”, javlaj. 

“Mån galgav girjijt tjállet”, joarkkiv. “Mån lav dal mánájt hásadam duojna nissunijn ja de válldum dájna nissunijn. Gájkka dåssjå val helvidin manáj. Luluv oalle bierik jus luluv gähttjalit vat.” 

“Dån la ålov asstam.” 

“Lev. Viessum lav James Deana báhkovádjasa milta, vieso háhppelit, nuorran jámá. Valla ittjiv jáme.” 

Sån vehi tjavgabut fármmij muv ja javlaj vuorbbe lij de gå mån iv lim jábmám, ja de ságastijma oanegattjav jábmema birra. 

“Gå nievret viessu de ij luoddnok jábmemis balá”, javlliv. “De ham dåbddu degu ij mige máhte värránit.” 

“Na de galla”, javlaj. “Ja gå akti ájnni buoragit viessu de dåbddu degu hähkkajábmem sahte ájge vuorddá.” 

Ságastijma báktjidime, rattukvuoda ja iesjgåddema birra, gájkka majs ij aktak máhte ållåsit várrit ja de lij nåv hávsske ságastit soabmásijn gut duostaj ja diedij ja dádjadij. 

“Mån lav agev årrum nievres kaptäjnna”, javlliv. “Juo unnagattjan virruj bårjjåniv, merraj gåbmåniv ja vuodjuv. Tjuottjov dal bådnen tsuovkkidum ja gähttjalav hilgudisáv navigerit.” 

Sån buorrij muv ietjas lidna giedajn. 

“Jáhkáv dån la gähttjalam buoremusát máhttelis”, javlaj. 

“Ajtu mån lav”, javlliv. “Le dat mij la gájk värámus.” 

Gulldalijma ienep musihkav ja båråjma oabme njálgugijt ja såbadijma ij mige l gasskavuodajs gássjelabbo. 

“Vuorbbe dån i goassak galga dakkár gasskavuohtaj vat dähppot”, javlaj. 

“Iv”, javlliv. “Ja i ga dån.” 

Guovsoj mårijdij. Häjttám lij rássjodimes. Vinndeka goavke tjadá bådij habssa suolnos ráses ja tsitsátja vitsárdin bietsijn rahte nuppen bielen. Dádjadahtjiv mån lidjiv suv birra niegadam. Moaddi. Lej suv asskáj mån lidjiv gájkin sjävnnjadamos ijájt utjárdam. Ájttsiv gålmmå riegádimdieble suv giedan. Vuojnnujin degu náste ja mån gåvådalliv náste lidjin kártta mij vuosedij munnu aktisasj boahtteájgev. Diehtiv sån lij lädján ja buoragit hebaj tjáhtjeålmmåj. Diehtiv aj sån lij harmmat enabuv gå majt kártta vuosedij. 

“Ij goassak”, javlaj. “Le galla guhkes ájgge.” 

“Le”, javlliv. “Sieldes guhkes ájgge.” 

Válldiv suv giedas. Vuostak dav anediv degu luluj gáhttotjivgga. De tjábrrijiv degu hähkkat sjtávtjojma báktedarán. Sån tjábrrij ruopptot. 

“Le ájn jubttsa tjiegan. Jus ienebuv sidá?” 

 

 

Ráhkisvuohta Sámis – 2. novealla 

Suohpan mii ii gahča eatnamii – Anonyma čálli 

Ii su suohpan gal goasse eatnamii gahččan. Son darvehii fas, rievttes miesi. Bonjai vuollai ja merkestii iežas merkii. Mun čuoččun verráha guoras ja geahčadan. Amas mearkkat, muhto seamma sánit go iežan guovlluin. Lea vuosttaš háve go lean su mielde gárdde luhtte, miessemearkumis. Olles su bearaš, fuolkkit ja ránnjasiidda olbmot leat dáppe, muhto mu čalmmit čuvodit dušše su, su lihkastagaid. Muittán luođi maid lean gullan. «Čalbmi ohcá dan maid váibmu eahccá». Dál ipmirdin mun ge maid dat dajahusat mearkkašit.  

Son fas njoarosta, ja darveha. Munnje bahkke modji. Lean oaidnán su geavaheame suohpana ovdal, muhto in gárddis. Letne dovddadan measta jagi. Deaivvadeimme festiválas diimmá geasi, mii šattai báhkkaseamos geassin maid lean goassege vásihan Sámis. Dovddan rumaš lieggana go jurddašan dan birra, go vuosttaš háve oidnen su. Su sevdnjes vuovttat, movttegis modji, čábbámus liekkus čalmmit, ja su gieđat maiguin bovdii mu dánset. 

Son merke, ja luoitá miesi ellui. Geahčada vel birra ovdal go jorggiha, ja vázzigoahtá mu guvlui. Váccidettiin njámmá suohpana. Mun mearkkašan su gorutgiella veahá rievdá go letne dáppe gárdde luhtte, muhto in nu heađásnuva, mun dieđán mot munno gaska lea go letne guovttá. Son vuoiŋŋada lossadit, oainnán lievddi gaskaijabeaivvádagas. 

– Gal dat earát dál luitet dán bihtá, dadjá son, ja bidjá suohpana falahahkii.  

Moai vázzájetne lávu lusa. Háliidan dollet su gihtii, muhto bággen iežan doalahit.  

– It don lean vel njulgen suohpana, beasašit darvehit. Son moddjesta munnje.  

– In vuos. Fargga. Vástidan.  

Mun lean ožžon suohpana sus, muhto mun in leat vel duostan dan váldit atnui. In leat bajásšaddan boazodoalus, muhto lean dovdan vuordámuša ahte galggašin njoarostišgoahtit.  

Munnos lea sierra lávvu. Lávus lea ain liekkas, ja árranis lea áššu. Mun čegŋedan, doajašan rissiid, borddán daid árranii ja bosádan. Dolla buolaska.  

– Ráhkisvuođain orru manname bures. Dajan juonalašvuođain, ja sávan son ipmirda geažuheami. 

Son geahčesta munnje mojunjálmmiid ja nuoladišgoahtá olgobiktasiid, ja nu álggán mun maid. Heŋgen biktasiid, ja čohkkedan dollagáddái. Dovddan dolla ligge ámadaju, ja mun gidden čalmmiid. Mun vuohtán son lávke mu beallái, čippusta mu duohkái ja dolle várrogasat mu birra.  

– Lean nu ilus go leat dáppe, savkala son, ja cummesta mu niskái.  

Mun rohtten vuoiŋŋahaga ja ribahan cáhkkat.  

–Šššš …ale jienát, dadjá son ja njávkkada mu. 

Su gieđat lahkonišgohtet mu ratti, ja mun mieiggan su sallii. Vuoiŋŋadan lossadit, ja raban fas čalmmiid. Mun jorgalan su guvlui, ja čohkkedan su askái. Son dolle mu birra ja geahččá mu čalmmiide. Dola liegga ivnnit šealgájit su čalmmiin. Son dolle mu vel čavgadeappot iežas vuostá. Dovddan mot dolla ligge mu čielggi, ja mot raddi lieggana su ratti vuostá.  

Mun fuobmán suohpana su duohken, sokkis. Fáhkka govahalan su gieđaid čadnon suohpaniin lávvomuoraide. Mun suorganan veahá iežan govahallamiin, muhto in aŋkke hoigat eret jurdaga.  

– Vellet ja gidde čalmmiid. Dajan sutnje jaskadit.  

Son jeagada mu, ja velleda. Mun čohkkán ain su alde. Faŋadan iežan ođđa suohpana, ja njulgen dan. Dollen čoarvegillii ja ložžen suohpana gielas. Dollen su gieđaid oktii, ja nahkehan suohpana su gieđaid birra. Čavgen suohpana várrogasat lávvomuora duohkai. Son rahpá čalmmiid, ja geahččá munnje vuordámušain.  

– Ii mu suohpan ge gahča eatnamii, savkalan sutnje. 

 

 

Ráhkisvuohta Sámis – 3. novealla. 

Niehkomáilbmi – Espen Eira 

Oahpes jietna savkala munnje; «váldde mu iežat lusa, de mun in goasse guođe du». 

Movt mun ja Ánne letne dan dillái boahtán? Mánnávuođa bálgáid letne fárrolága viegadan, stoahkan ja ovttas vásihan. Nu guhká go muittán lea Ánne leamašan gollegoaikkanas siskkimusas váimmustan. Nuorravuođa luottaid letne fárrolága bárgidan, čatnan ja riessan. Nu jođánit rievddai go báifáhkka niehkomáilbmái gáiddaime. 

Niehkomáilmmis eatnama áigi ii girdde ovddas. Niehkomáilmmis ii leat áigi, doppe ealát dálá áiggis. Minuhtat ja diimmut eai gávdno dáppe. Visot dáhpáhuvvá dál, jus it čuovo mielde, de lea beare manjit. Dus lea dušše dat okta vejolašvuohta. 

Ollen imaš viesu lusa, máhcan sisa. Viesus lea jo várrejuvvon munnje sadji. Čohkkedan iežan várrejuvvon sadjái. Ii mihkkege leat rievdan. Álo dat seamma. Ii oktage oainne ahte lean dáppe. Juohkehaš iežas jurdagiid siste, iežas bargguiguin. Juohkehaš leat dego hámehis dohkká. Dá go lea dat čuvgejuvvon eallin? Ánne lea mu jurdagiin. «Váre don dáppe!» 

Ođđa máilbmái joavddan. Dáppe gos reaškkas ja guoimmuheapmi álo lahka lea. Deike mun gulan, muhto goitge lea juoga mii váilu. Ánne, mu ráhkis, don leat dušše mu jurdagiin. 

Máilmmis golgá imaš johka. Johka maid buohkat háliidit máistit. Jogas leat iešguđetlágan ivnnit. Arvedávggi ivnnit čuvget golgi jogas. Fámuid gávdná son gii máistá joga. 

Nuorravuođa suohttasiid vásihat johgáttis. Mun maid máisttán joga galbma ja buhtis čázi. Miella loktana. Eambbo ja eambbo reaškkas šaddá. Aitto lean sajáiduvvan go máilbmi fas rievdá. Mun lean ain dás, muhto goitge in leat dás, in dieđe sihkkarit. 

Máilbmi rievddai ja máilmmi suohttasat fas álge ilbmat. In leat šat akto. Vaikko dál oidnet mu, de goitge dál háliidan leat oaidnemeahttun. Ánne, gulan du jiena čuorvume mu, muhto in oainne du dáppe. Imaš čuovggat álget libardit almmis. Die lea min beasti mieđušteame min paradiisii. Čuovggat dolvot min muhtin ávdin šlohttii. Olgun lea galmmas, muhto mun in galbmo. Joga imaš fámut leat ain várjaleame mu. Movttegis olbmot čužžot maŋŋálaga beassan dihte paradiisii. Dát šloahtta got lea almmi riika? Okta luodda sisa, ii oktage olggos. 

Máhcan sisa oaidninditte paradiisa. 

Niehkomáilbmi duođas dát lea. Dáppe lea viisot maid rumaš áibbaša. Lea dego iežas máilbmi máilmmi siste. Gulan geasuheaddji šuoŋa guhkkin. Geasuha mu dego uldda lávlla. Čuovvolan šuoŋaid. Visot čáhpoda. Báifáhkka de oainnán du. Munno čalmmit deaivvadit ja don mojohalat munnje. Du liegga modji ráhkada munnje luotta suhkkes vuovddis. «Ánne, don viimmat leat fas mu luhtte.» 

Ánne moddje ja savkala munnje, «váldde mu iežat lusa, de mun in goasse guođe du». Dolle mu gihtii ja mieđušta mu amas vuovddi čađa. Moai Ánniin dánsejetne ija hávskes šuoŋaiguin ovssiid, miestagiid ja beziid čađa. Joga imaš fámut dahket nu ahte in oro váibame. Dovddan iežan olmmošmeahttumin, orun dego ipmil. Dovddan iežan dego Maradona, gii geasset 86 eaiggádušai visot máilmmi spábbačiekčanšiljuid ja olgobáikkiid. Nu guhká go Ánne mu láide, de vuolggán vaikko máilmmi lohppii. 

Liekkas šattai galmmas ja galmmas šattai liekkas. Dan máilmmis áigodagat rievddadit johtileappot go čuovga. Imaš čuovggat ja geasuheaddji šuokŋa gáržžes liegga vuovddis rievddai jođánit galbma postapokalypatalaš luddii gos duos dás ean čuovggeha čuovga. In muitte oaidnán dan ovdal. Joga imaš fámut leat dál nohkagoahtán. 

Vaikko báiki lea ávdin, de mun goitge dovddan iežan ruovttus. Geaidnočuovggaid vuolábealde muittán munno guokte vuosttaš sáni, Buollaša moai guldaleimme, lei nu jaskat, dušše návddašeimme nubbi nuppi. 

Ánne savkala munnje ahte moai fertejetne gávdnat luotta eará sadjái. «Dan galbma eatnamis moai ean sáhte orrut. Moai máhce ruoktot.» Ruoktot? Gos lea ruoktu? jurddašan mun. Mu ruoktu lea váimmus, ja Ánne lea áidna geas lea čoavdda mu ruktui. Ánne láide mu dego máhtajeaddjit láidejedje olbmuid dološ máilmmis. «Dál in leat šat láhppon, go don leat dás Ánne.» 

Viimmat rievddai máilbmi fas. Oahpes bálgát fas álge oidnot. Muhto vaikko bálgát leat oahppásat, de goitge máilbmi lei ođas. Bálgáid moai čuovuime lohppii, ja várit álge oidnot. Váriid bajás fertejetne vuolgit jus galge viidáset joavdat. «Mun vuolggán álggos ja de mun veahkehan fas du, Ánne. Lea álki sorrot ja láhppot dan máilbmái, nu ahte mun ferten álggos vuolgit.» 

Luodda bájas lei ovttageardán. Mađi guhkkelii ollen, dađi eambbo billahuvvá luodda. Muhto vaikko luodda billahuvvá, de goitge lea čáppa luodda. Birrat birra ferten mannat jus galgá joavdat gosage. Váivvimus bargu maid dieđán. Nu olu áigi lea mannan ordnet luotta ja goitge loahpas billašuvvá. Viimmat ollen lohppii gos lea ráigi man čađa ferte čákŋalit.  «Ánne dal du vuorru», čurven vulos. «Dárbbahat go veahki?» «De dárbbašan», vástida Ánne ja mun ferten fas ovttageardánis luotta máhccat. Birrat birra, álggus lohppii. Vulos bajás. 

Go ráiggi čađa čákŋe, de niehkomáilbmi rievdá. Dá lea riggáid máilbmi, gos silbbat ja silki lea deháleamos. Gollit ja silbbat han definerejit gii don leat. Daid haga don it leat mihkkege dán máilmmis. Máttuid álkes eallin ii šat dohkke. Ánne čájeha silbbaid munnje. Dat čuvget nu šearrát dego čábbámus násttit almmis. Máttuid silkeliinni ja silbaboaluid ferte fiidnát vurket, dat lea min maŋemus muitu vássán áiggis. Giisá gávdno, áhči gollegiisá! Deike heive vurket min divrras muittuid. Lea dehálaš váldit vára divrras árbesilbbain ja silkkiin. Miella loktana maŋŋel lossa várregizzuma, Suoli geahčan Ánnii, mu himut leat dál lihkkan. 

Anne deaivvada mu čalmmiiguin ja moddje. Geasuha mu dego gufihtar, mun čuovvolan! Mu rumaš lieggana. Giitu Ánne, jurddašan ieš ja moddjen. Silkkit ja silbbat jávket, go máilbmi fas rievdá, háliidivččen vel oanehaš das orrut, návddašit eallima herskuid, duinna Ánne. 

Dat stuora alit dál oidno, lea dehálaš várdát vai ii láhppo. Lea álki dan máilbmái darvánit, leaš dál vuosttaš háve borjjasteame dahje eallilan kapteaidna. Fatnasa ferte stivret litna gieđaiguin. Juohke unnimus hástalusa ferte dárkilit čoavdit. Lea ártet movt dán áigge dat alit ii leat álo alit. Ođđa máilmmis leat ođđa jurdagat, muhto goitge moai Ánniin oidne stuora aliha. Letne go moai boaresáigásaš olbmot? Vuonat, njárggat, in beroš in mastege. Ánne lea áidna mii mu čalmmiid fáŋge. Imaš čuovgá oidno báitime guhkkin, lea go die gosa moai galge? Alit jávká ja máilbmi čuvggoda. 

Ollejetne čuovgga lusa. Dáikkihan, visot lea dušše hurggihan mu meaddel. Ánne savkala mu bealljái, «leat go gearggus?» Ráhkisvuođa dovdu mu čađa čákŋá. In lea goassege niegadan dán máilmmis fitnat. Gidden čalmmiid. Niehkomáilbmi čáhpoda. Mii dáhpáhuvvá? Lean go niegadan dušše? 

Raban čalmmiid, Lean ruovttus, iežan oađđenlanjas, gákti ja čiŋat seaŋggas. Akto. 

Litna gieđat njávkkastit mu álás čielggi. 

Oahpes jietna savkala mu duogábealde: «Lei somás feasta, ja viimmat letne nuollan gávttiid ja čiŋaid eret. 

Ráhkis mu dán ija, mun nu ráhkistan, ja mun lean du agibeaivve!»